En dan stort alles langzaam in, zonder dat je je doelen lijkt te hebben bereikt. Wat je ook doet, de media negeren je. Je krijgt geen massa’s meer op de been. Activisten haken af of worden cynisch. Het lijkt een verloren zaak. En tóch is op dat dieptepunt de overwinning nabij. Hoe dat zit leg ik uit in deze blog, aan de hand van de sociale beweging die strijd voor de rechten van mensen zonder papieren.
Vorige week werd in Brussel voor de tweede keer een huisuitzetting voorkomen van tachtig mensen zonder papieren, waaronder dertig kinderen die sinds januari in een voormalig rusthuis aan de Troonlaan wonen. Een honderdtal sympathisanten verzamelde zich op de ochtend van de uitzetting voor de deur en maakte het de politie onmogelijk om de huisuitzetting uit te voeren. -Onverrichterzake dropen politie en deurwaarder af, ondanks dat de rechter de politie zelfs een dwangsom had opgelegd van 5000 euro per dag voor het niet ontruimen van het pand na de vorige mislukte ontruimingspoging.
Hongerstaking
Het succes van deze burgerlijk ongehoorzame actie is een welkome overwinning voor de beweging die zich al jaren hard maakt voor de rechten van mensen zonder papieren. De beweging van sans-papiers kreeg in 2021 landelijk bekendheid door de dramatische hongerstaking. Maandenlang weigerden honderden sans-papiers te eten, om druk te zetten op de regering om regularisatie af te dwingen.
Zonder succes. Op de rand van fatale ondervoeding namen de hongerstakers genoegen met een slappe toezegging van staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi. Slechts enkele tientallen kregen de papieren waar ze bijna voor waren gestorven. Voor de beweging was deze non-overwinning na de hongerstaking een dieptepunt. Hoe kan je immers nog een actie verzinnen die nog meer druk zet op politici dan een maandenlange hongerstaking die meerdere mensen op het randje van de dood bracht?
Perceptie van falen
Ondanks dit gevoel van falen, bleef de beweging in stand. Aan de lopende band werden leegstaande panden gekraakt om mensen huisvesting te bieden en aandacht te blijven vragen voor het probleem. Ondertussen leek de politiek en het discours in de media alleen maar te verharden. En voor mensen zonder papieren werden de problemen alleen maar groter met de komst van de opvangcrisis. Bovenop de 50.000 Brusselse sans-papiers kwamen nog eens duizenden asielzoekers die ook op kraakpanden of de straat aangewezen waren.
Tegelijkertijd vond in de perceptie van Belgen stilletjes een revolutie plaats. Was in 2021 slechts 31% voorstander van regularisatie van mensen zonder papieren die al 5 jaar in België verblijven (en 41% tegenstanders), in 2023 was dit aantal voorstanders bijna verdubbeld naar 58% (met nog maar 21% tegenstanders).
De acht fases in de ontwikkeling van sociale bewegingen
Wat is hier aan de hand? Hoe kan het dat een beweging die diep in de put zit zo’n grote verschuiving veroorzaken in hoe gewone mensen denken over het onderwerp? Het antwoord vinden we in het Movement Action Plan (MAP) van de Amerikaanse organiser en theoreticus Bill Moyer. Hij beschrijft deze fase als een normale ontwikkeling in de evolutie van sociale bewegingen, genaamd ‘De perceptie van falen’.
Moyer ontwikkelde het MAP-model in de jaren zeventig na analyse van talloze sociale bewegingen. Hij beschrijft acht fases die hij terugzag in de ontwikkeling van veel sociale bewegingen. In fase 1, de normale situatie, ontdekken de eerste activisten dat er een sociaal probleem is. In fase 2 toont de beweging door middel van actie en onderzoek aan dat bestaande instituties falen om het probleem op te lossen. In fase 3 rijpen condities door middel van een stroom van mobilisaties en acties om vervolgens in fase 4 te geraken, de ‘take off’, waar de beweging een vlucht neemt en grote massa’s weet te mobiliseren en in het middelpunt van de (media)aandacht staat.
En daarna volgt fase 5, de fase waarin de beweging denkt te hebben gefaald maar de publieke opinie langzaamaan verandert en ook machthebbers beginnen te bewegen. Als een beweging in deze fase de juiste keuzes maakt en de activisten in staat zijn deels van rol en tactiek te veranderen, ligt de weg open naar de volgende fases waarin eerst de publieke opinie mee is (fase 6), vervolgens de beleidsmakers (fase 7) en uiteindelijk de overwinning geconsolideerd kan worden (fase 8).
De weg naar de overwinning
Wat heeft de beweging voor rechten voor mensen zonder papieren nu te doen? Allereerst erkennen dat de beweging succesvol is, hoe moeilijk dat ook is als je dagelijks geconfronteerd wordt met de harde realiteit van mensen die op straat slapen. Naast de verschuiving in de publieke opinie is een duidelijk teken van succes bijvoorbeeld ook de opstelling van de burgermeester van Elsene Christos Doulkeridis. Hij weigerde extra politiemacht in te zetten om de ontruiming met geweld uit te voeren en riskeerde zo een fikse boete. Ook in andere Brusselse gemeenten speelt het gemeentebestuur steeds vaker een positieve rol in het in stand houden van tijdelijk bezettingen van panden voor sans-papiers.
Ten tweede, naast het opnemen van de rol van de ‘rebel’ die met burgerlijk ongehoorzame acties druk zet op machthebbers, is het belangrijk te blijven focussen op het verschuiven van de publieke opinie, de rol die Bill Moyer ‘veranderagent’ noemt. De beweging moet blijven werken aan het meekrijgen van het brede publiek, door mensen zonder papieren een gezicht en een stem te geven via de media en op eigen kanalen.
En als laatste is dit ook het moment om de rol van ‘hervormer’ op te pakken, en samen met gevestigde middenveldorganisaties en sans-papiers het gesprek aan te gaan met politici om daadwerkelijk een regularisatie van mensen zonder papieren af te dwingen.
